Ανακοίνωση Δημητρίου Φάη σε Διεθνές Συμπόσιο στην Ολυμπία
Φάης, Δ. (2015). Ο Αγώνας της εξέλιξης του πολιτισμού ως μια διαλεκτική σύνθεση πολιτισμικών συστημάτων. Διεθνές Συμπόσιο με θέμα ” Η Ανάγκη για έναν εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ λαών και πολιτισμών”, Διεθνής Ολυμπιακή Ακαδημία, Αρχαία Ολυμπία, 1-7 Σεπτεμβρίου
Υπάρχει μια ιστορία για έναν Λάκωνα που αφού ηττήθηκε στο αγώνισμα της πάλης στους Ολυμπιακούς Αγώνες, κάποιος του είπε: «Ο αντίπαλός σου, Λάκωνα, αποδείχτηκε ανώτερος από σένα» Κι εκείνος απάντησε: «Όχι ανώτερος, αλλά καλύτερος στην τέχνη της πάλης».
Νομίζω ότι στην απάντηση του Λάκωνα αθλητή βρίσκεται το μεγαλείο της Ολυμπιακής Ιδέας: στον Αγώνα δεν υπάρχει ανώτερος αλλά μόνο καλύτερος.Αυτή η διάκριση μεταξύ ανώτερου ως μια προκαθορισμένη θέση στην ιεραρχία σε αντιδιαστολή με το καλύτερος ως δυναμική οντολογική ιεράρχηση υπήρξε μια καθοριστική αλλαγή στον τρόπο που ο άνθρωπος βλέπει τον κόσμο. Όμως για να οριστεί ο καλύτερος μεταξύ ίσων πρέπει πρώτα να πραγματοποιηθεί η σύγκριση, δηλαδή να γίνει ο Αγώνας. Ο αθλητής δεν αγωνίζεται μόνος του, χρειάζεται τον αντίπαλο για να καταφέρει να υπερβεί τον εαυτό του. Ο Αγώνας είναι μια επίπονη διαλεκτική σύνθεση. Γι’ αυτό και η ελληνική λέξη «Αγώνας» συνηχεί με την λέξη αγωνία: ο αγώνας δεν είναι παιχνίδι αλλά μια επίπονη προσπάθεια κατάκτησης της τελειότητας, με την συνεχή υπέρβαση των ορίων της ίδιας μας της ύπαρξης. Στον Αγώνα σκοπός δεν είναι η καταστροφή του αντιπάλου όπως συμβαίνει στον πόλεμο. Έτσι ο αντίπαλος δεν είναι εχθρός αλλά ο σύμμαχος του αθλητή στον αέναο αγώνα για την ατομική κατάκτηση της τελειότητας στα πλαίσια ενός αθλήματος. Η αναζήτηση και η κατάκτηση της τελειότητας σε κάθε πράξη και έργο μας, είναι μια διαδικασία που στην προκλασική Ελλάδα περιγραφόταν με την έννοια Αρετή. Η Αρετή στην προκλασική Ελλάδα ήταν ανώτερη από την λογική, την εμπεριείχε, αφού σκόπευε στην εναρμόνιση του ανθρώπου με την θεϊκή φύση του κόσμου. Και ως γνωστό μια διαδικασία εναρμόνισης δεν μπορεί ποτέ να είναι μόνο λογική με πιο απτό παράδειγμα την μουσική. Η ίδια περίπου έννοια στην Κίνα ονομαζόταν, Τάο Τέ.
Αν η Ολυμπιακή Ιδέα μπορεί να περιγράψει τον Αγώνα του ανθρώπου για αυτοβελτίωση σε μια αθλητική τέχνη, θα μπορούσε η ίδια ιδέα να περιγράψει τον Αγώνα του ανθρώπου στην προσπάθειά του να εξελιχθεί ως είδος; Σε αυτό το σημείο μπορούμε να προτείνουμε μια απαγωγική υπόθεση: ο ευρύτερος Αγώνας του ανθρώπου για την τελειοποίηση της εξέλιξης του είναι μια διαλεκτική σύνθεση των πολιτισμών; Αλλά εξέλιξη προς τα πού, προς τι; Επειδή συνδέσαμε τον Αγώνα με έναν σκοπό, ο οποίος ορίζει την έννοια του τέλους και επομένως της τελειότητας, πως μπορεί να αναζητηθεί η έννοια της τελειότητας σε μια διαδικασία πιθανά μη τελεολογική; Γιατί αν αναγνωρίσουμε την ύπαρξη τέλους (telos) στην εξέλιξη του παγκόσμιου πολιτισμού τότε υπαγόμαστε στο εγελιανό σχήμα της αυτοπραγμάτωσης του πνεύματος, που έρχεται σε ριζική αντίθεση με τις σύγχρονες επιστημολογικες προσεγγίσεις και ιδίως των κονστρουκτιβιστών που δεν αναγνωρίζουν προδιαμορφωμένο τέλος σε καμία δομητική δράση αλλά μονάχα συνεχή εξέλιξη, συνεχή κατασκευή στα πρότυπα της φυσικής εξέλιξης, όπου διαδικασία και σκοπός ταυτίζονται. Αν όμως δεν υπάρχει τέλος τότε πως θα οριστεί ο Αγώνας, ποιος θα είναι ο σκοπός που θα πυροδοτήσει την ευγενή άμιλα, ώστε να υπερβεί ο άνθρωπος την ζωώδη φύση του; Πως θα αναγνωρίσουμε ή θα ορίσουμε το τέλος σε μια διαδικασία που δεν σχεδιάσαμε εμείς εξαρχής, αλλά καθένας από εμάς την γνώρισε μόνο εν εξελίξει;
Ο πολιτισμός του ανθρώπου είναι το παραγωγικό αποτέλεσμα της εκμετάλλευσης του πλεονάσματος της ενέργειας που απομένει διαθέσιμο μετά την κάλυψη δύο βασικών ενστίκτων: της επιβίωσης και της αναπαραγωγής. Έτσι η ανάγκη για επιβίωση μετασχηματίζεται σε για αύξηση της γνώσης μας για τον κόσμο, και γίνεται λογική και επιστήμη, ενώ η ανάγκη για αναπαραγωγή μετασχηματίζεται σε έρωτα και γίνεται ομορφιά, συναίσθημα, τέχνη. Καθώς η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τέχνης και επιστήμης δεν είναι οριοθετημένη αυτό που αναζητούμε εν τέλει με κάθε μας έργο είναι το νόημα και την αξία της ύπαρξης μας. Έτσι μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο υπερβατικός Αγώνας του ανθρώπου είναι η πλήρωση των κενών της εποπτείας μας και η ταυτόχρονη επιδίωξη της συναισθηματικής πληρότητας και της ομορφιάς. Αν οτιδήποτε τέλειο στην φύση είναι και ωραίο, τότε η αναζήτηση της τελειότητας είναι η αναζήτηση της ομορφιάς. Με αυτή την προσέγγιση φτάνουμε από διαφορετικό δρόμο στην έννοια της Αρετής, που εμπεριέχει την λογική, το κάλλος, την αρμονία ως αναπόσπαστες συνιστώσες της έννοιας της τελειότητας.
Αν η Κατασκευή ως διαδικασία και αποτέλεσμα είναι μια προσανατολισμένη δομητική δραστηριότητα από μια δομή αφετηρίας σε μια δομή άφιξης, τότε ο πολιτισμός μας είναι τυπικά κατασκευαστικός, αφού κάθε δημιούργημα του ανθρώπου, η αρχιτεκτονική, η φιλοσοφία, η επιστήμη, η τέχνη είναι αποτέλεσμα κατασκευής. Οι άνθρωποι σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γής, έχοντας τις ίδιες αγωνίες και επιθυμίες δημιουργούν μυθολογία, φιλοσοφία, τέχνη και τεχνολογία. Μέσω των κατασκευών μας διευρύνουμε την κοσμοεικόνα μας ορίζοντας με περισσότερη σαφήνεια την θέση μας στον κόσμο. Στο πλαίσιο ενός πολιτισμού όλοι διερευνούν την δομή του ίδιου Παραδείγματος όπως περιέγραψε την έννοια του Παραδείγματος ο Tomas Kuhn. Το κάθε μεμονωμένο Παράδειγμα όπως και κάθε κατασκευή εξελίσσεται διαρκώς μέχρι την αποπεράτωση όπου η εξέλιξη του σταματά. Αν όμως η πολιτισμική εξέλιξη ενός λαού φτάνει νομοτελειακά σε ένα κατώφλι πέρα από το οποίο δεν μπορεί να συνεχίσει να εξελίσσεται στηριγμένος στις ίδιες του τις δυνάμεις τότε κάθε πολιτισμός χρειάζεται να αντλήσει ενέργεια από άλλα συστήματα. Στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας κοινότητας πολιτισμών αυτή η διαδικασία συνεχίζεται με την ανταλλαγή πληροφορίας μεταξύ των πολιτισμών. Τα επιτεύγματα ενός πολιτισμού γονιμοποιούν και ανακατευθύνουν την εξέλιξη ενός άλλου πολιτισμού, και προϋπόθεση για να γίνει αυτό είναι να υπάρχει γόνιμη επαφή, εποικοδομητικός διάλογος, μεταξύ των πολιτισμών. Έτσι μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η εξέλιξη της κοσμοεικόνας μας είναι μια διαδικασία δυναμική. Για να βελτιώσουμε την κοσμοθεώρησή μας πρέπει η διάνοια μας να γονιμοποιηθεί από τις κοσμοθεωρήσεις άλλων πολιτισμών, ακριβώς όπως ένας επιστήμονας εξελίσσει το έργο του μελετώντας το έργο των συναδέλφων του, ή όπως ο αθλητής εξελίσσει την τέχνη του μελετώντας την τέχνη των συναθλητών του.
Ένας λαός ή ένας πολιτισμός κλεισμένος στον εαυτό του είναι καταδικασμένος να οδηγηθεί σε παρακμή. Αντίθετα το άνοιγμα στον γόνιμο διάλογο μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών είναι καταλύτης εξελίξεων και γόνιμων αλλαγών. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι διαφορές των πολιτισμών είναι το θεμέλιο της διαλεκτικής σύνθεσης, εφόσον γνωρίζουμε ότι η ανάπτυξη ενός συστήματος βασισμένη αποκλειστικά στην ενέργεια που παράγει το ίδιο είναι αδύνατη καθώς κάτι τέτοιο θα παραβίαζε τον δεύτερο θερμοδυναμικό νόμο. Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι το τεράστιο άνοιγμα στην πληροφορία και στην καινοτομία εμφανίζεται όταν συναντώνται διαφορετικοί λαοί και πολιτισμοί, και ξεκινά η διαλεκτική σύνθεση επίλυσης των αντινομιών που δημιουργεί η συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμικών συστημάτων και επομένως ιδεών σε περιβάλλον ειρήνης και ευημερίας.
Τα παραδείγματα αφθονούν. Η δυτική φιλοσοφία ξεκίνησε στην κοσμοπολίτικη Μίλητο στα ιωνικά παράλια τον 6ο π.Χ. αιώνα όταν οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με τους λαούς της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής. Ύστερα ο Χρυσός Αιώνας του Περικλή τον 5ο π.Χ. αιώνα αποτέλεσμα της μετανάστευσης φιλοσόφων και καλλιτεχνών από όλες τις περιοχές του ελληνικού κόσμου στην Αθήνα, η επιστημονική επανάσταση στην κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια του 3ου π.Χ αιώνα, η δημιουργία της ελληνοβουδιστικής τέχνης ύστερα από την γόνιμη επαφή του βασιλείου των Σελευκιδών με τους Ινδούς τον 2ο αιώνα, και πιο πρόσφατα το τεχνολογικό θαύμα των ΗΠΑ στον 20ο αιώνα, όλες αυτές οι λαμπρές περίοδοι της ιστορίας του ανθρώπου ήταν αποτέλεσμα της δημιουργικής συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών και επομένως ιδεών. Η διαλεκτική των πολιτισμών είναι ταυτόχρονα μια διαδικασία υπερχρονική. Τα παραδείγματα είναι επίσης άφθονα. Ο πολιτισμός των Τολτέκων της αμερικανικής ηπείρου μέσα από το έργο του Κάρλος Καστανέντα επηρέασε αποφασιστικά την New Age φιλοσοφία στις ΗΠΑ η οποία τις τελευταίες δεκαετίες αρχίζει να επανεκτιμά την πανάρχαια σοφία των Ινδιάνων του Νέου Κόσμου, ενώ εξίσου σημαντική είναι η επιρροή της αρχαίας ανατολικής σκέψης και φιλοσοφίας (βουδισμός, ταοϊσμός), οι οποίες γονιμοποίησαν την ευρωπαϊκή φιλοσοφία μετά τον 19ο αιώνα αλλά και την επιστημονική σκέψη στον 20ο αιώνα ιδίως στον τομέα της κβαντικής φυσικής.
Όμως σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι προϋπόθεση για κάθε διαλεκτική σύνθεση είναι να υπάρχει ελευθερία έκφρασης και ισοτιμία αξίας όλων των συνιστωσών δυνάμεων. Σε κάθε άλλη περίπτωση η επαφή μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών μπορεί να αποβεί καταστροφική ειδικά όταν το τεχνολογικό επίπεδο είναι διαφορετικό. Αν δεν υπάρχει αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ των πολιτισμών που έρχονται σε επαφή τότε ο Αγώνας γίνεται πόλεμος και ο αντίπαλος γίνεται εχθρός, και όπως είναι γνωστό κάθε πόλεμος τελειώνει με την εξόντωση του αντιπάλου και την οριστική επικράτηση του ενός. Αν κάθε πολιτισμός είναι ένα σύστημα, μια ενότητα ιδεών κάτω από την διακυβέρνηση του λόγου, τότε η εξέλιξη του πολιτισμού είναι μια σύνθεση συστημάτων και κάθε σύνθεση περνά πάντοτε από την διαδικασία επίλυσης των αντινομιών με την δημιουργική ενσωμάτωση νέων ιδεών σε υπάρχουσες δομές και την παραγωγή νέων κανόνων που περιγράφουν την εξέλιξη και την βελτιστοποίηση, μέχρι την προσέγγιση της αποπεράτωσης όπου η δομή έχει τελειοποιηθεί και η κατασκευή ολοκληρωθεί. Αν όμως ο κάθε πολιτισμός χρειάζεται τον άλλον για να μπορεί να εξελίσσεται τότε μακροπρόθεσμος στόχος μας πρέπει να είναι η διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητας των πολιτισμών ώστε να καθίσταται δυνατή η δημιουργική σύνθεση, μέσα από την ποικιλία των ιδεών. Αυτό το αίτημα είναι μια εναρμόνιση με τα φυσικά πρότυπα: εφόσον ο πολιτισμός εξαρτάται από την γλώσσα και η γλώσσα από το κλίμα τότε οι πολιτισμοί, όπως η βιοποικιλότητα, διαφορίζονται βάσει του κλίματος και χρωματίζουν την επιφάνεια της Γής.
Η εξέλιξη του ανθρώπου έχει περάσει στην πλανητική εποχή όπως την περιέγραψε ο Έντγκαρ Μορέν. Καθώς η ραγδαία ανάπτυξη της ροής της πληροφορίας, της επικοινωνίας και των μεταφορών έχει μετατρέψει την γη σε πλανητικό χωριό, οι πολιτισμοί διεισδύουν, πολλές φορές βίαια, ο ένας μέσα στα όρια του άλλου. Αν ο 20ος αιώνας σημαδεύτηκε από την αλόγιστη βιομηχανική ανάπτυξη, στην αυγή του 21ου αιώνα της υψηλής τεχνολογίας πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τους στόχους της εξέλιξής μας, ανακαλώντας και ενδυναμώνοντας λησμονημένες έννοιες για την διαχείριση των κατασκευών μας, έννοιες όπως η Αρετή και η Αρμονία οι οποίες μπορούν να φορτιστούν με νέο νόημα με την βοήθεια της θεωρίας της πληροφορίας και των συστημάτων. Χρειαζόμαστε νέες έννοιες ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις προκλήσεις των καιρών και να οραματιστούμε νέα κατασκευαστικά προγράμματα βασισμένα στον διάλογο των πολιτισμών. Αρκεί πρωτίστως να συμφωνήσουμε ότι ο «άλλος» είναι πάντοτε συναγωνιστής και όχι εχθρός στον μεγάλο εξελικτικό Αγώνα του Ανθρώπου. Εύχομαι το συμπόσιο αυτό να αποτελέσει ένα ακόμη θετικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.
